Həyatı.

1560-cı ildə Azərbaycanın "türkman" adlı türk qəbiləsində dünyaya göz açan İsgəndər bəy gənc yaşlarından mühasibat (siyaq) elmi işlə məşğul olmuş, səfəvi hökmdarı Şah Məhəmməd Xudabəndənin (hakimiyyət illəri 1578-1587) süvari qulamlar xidmətinə qatılmış, 32-33 yaşında I Şah Abbas Səfəvinin (hakimiyyət illəri 1587-1629) münşilərindən (katib) biri kimi ali divanda işləməyə başlamışdır. Ə.Rəhmaninin gəldiyi qənaətə görə, onun bir münşi kimi saray xidmətinə cəlb edilməsində Səfəvilər dövlətinin etimadlısı (etimadüddövləsi), Hatəm bəy Ordubadinin rolu olmuşdur. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də İsgəndər bəylə Hatəm bəy arasında olan dostluq münasibəti barədə dəfələrlə məlumat verilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, İsgəndər bəy gənc yaşında ikən bir döyüşdə də iştirak etmişdir. Şah Məhəmməd Xudabəndənin oğlu Həmzə Mirzə Səfəvinin üsyankar əmirlərlə qarşıdurmasına həsr olunmuş hissədə (hicri 995/miladi 1586) müəllif yazır ki, onun 26 yaşı olarkən könüllü olaraq şah dəftərxanasını tərk edir, əyninə zirehli paltar geyinir, silaha sarılır və Həmzə Mirzənin döyüşçü dəstəsinə qoşulur. Əsərdə oxuyuruq: "Bu sətirlərin müəllifi deyir ki, o zaman ömrünün həyat mərhələlərindən iyirmi altısı ötmüşdür və o, nəvvab şahzadənin qələm ərbabı silkindən olub, divana mənsub şəxslərdən biri idi, iyirmi altı yaşlı adamlara xas olan nəfs cəhaləti və dərrakəsizlik üzündən əyninə zireh geyinib, silaha sarılıb, sivri nizə tutub, igidlik ərbabı zümrəsinə daxil olub, nəvvab şahzadənin xidmətindən ayrılıb fəthə qədər onunla birlikdə oldu, hadisələri öz gözləri ilə gördü, gördüyü kimi də yazdı." İsgəndər bəy Şah Abbasla birlikdə Azərbaycanın, demək olar ki, bütün böyük şəhərlərində, o cümlədən Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Əhər, Xoy, Maku, Gəncə, Ordubad, Şamaxı, Bakıda olmuş, öz münşilik fəaliyyətinə uyğun tapşırıqları yerinə yetirmişdir.  1634-cü ildə Təbrizdə vəfat etmişdir.

Elmi yaradıcılığı

Təxəllüsü vəzifəsinə uyğun "Münşi", özü isə Azərbaycan türklərinin türkman tayfasına mənsub olan İsgəndər bəy Münşi şərqşünaslıq aləmində çox tanınan müəlliflərdəndir və o, bu şöhrətə məhz ilk Səfəvilərin, xüsusilə Şah Abbasın tarixini əks etdirən "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi") adlı əsərini yazmaqla yetişmişdir. Artıq bir neçə əsrdir ki, "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərindən, demək olar ki, dünyanın bütün şərqşünaslıq mərkəzlərində geniş istifadə olunur. Mirzə Fətəli Axundov "Aldanmış kəvakib" əsərini məhz bu kitabın bir süjetindən əxz etmişdir. Əsər 3 dibaçəni, 1 xatiməni , habelə bir neçə "səhifə" ("cild") və "məqsəd"i əhatə edən mürəkkəb bir kitabdır. İsgəndər bəyin planına görə demək olar ki, "Tarixealəmaraye-Abbasi" 3 "cild"ə, 12 "Məqalə"yə və müxtəlif fəsillərə (zikr, şərh, goftar) bölünməli idi. Kitabı nəşrə hazırlayan və çap edən İran tədqiqatçısı İrəc Əfşar həcmcə qeyri-bərabər 3 cilddən (səhifədən) ibarət olan bu tarixi salnaməni oxuculara 2 hissədə (bəxş) təqdim etməsinin səbəbini belə izah edir: "Bu kitabın cildlərinin bərabər həcmdə olmaması səbəbindəndir ki, onun birinci səhifəsi və ikinci səhifəsinin yarısı I hissədə, ikinci səhifənin ikinci yarısı və üçüncü səhifə isə göstəricilərlə birlikdə II hissədə çap olunmuşdur". Qeyd olunmalıdır ki, İsgəndər bəy Münşi tərəfindən "Müqəddimə", "Məqalə" və "Səhifə" adlandırılan ifadələr heç də bizim qəbul etdiyimiz mənada bir neçə vərəqdən ibarət yazı anlayışına uyğun gəlmir və kitabın hər iki hissəsini əhatə edir. İsgəndər bəyin özü şair olduğu üçün kitabında özündən və başqa şairlərdən yüzlərlə beytdən ibarət məsnəvi, nəzm, qitə, rübai, maddeyi-tarix və s. poetik nümunələr vermişdir. Onun müxtəlif hadisələrlə əlaqədar misal gətirdiyi şeir parçaları içərisində bizim Nizami Gəncəvidən və məşhur İran şairi Əbülqasim Firdovsidən çoxsaylı beytlər mövcuddur. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də dəfələrlə Quran ayələri misal gətirilmiş, bəzi tarixi mənbələrdən istifadə olunmuş və zərbül məsəllərdən nümunələr verilmişdir. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşi Türkman haqqında ölkəmizdə ilk dolğun məlumatı mərhum həmkanmız, tarix elmləri doktoru Əbülhəsən Əli oğlu Rəhmani vermişdir. İsgəndər bəyin özünü və sözünü qiymətləndirən və əsərindən istifadə edən bir sıra tədqiqatçılar olmuşdur (məs., Süheyli Xansari, Nəsrullah Fəlsəfi, Rzazadə Şəfəq, İ.RPetruşevski, O.Ə.Əfəndiyev, M.X.Heydərov, S.M.Onullahi, Ş.F.Fərzəliyev, Ş.K.Məmmədova və başqaları), lakin bir daha qeyd etməliyəm ki, Ə.Ə.Rəhmaninin ilk tədqiqat işi məhz İsgəndər bəy Münşinin qələmindən çıxan və bu salnaməçinin yaşadığı dövr tarixinin ilkin mənbəyi olan "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi") tədqiqinə yönəldiyindən o, bu haqda daha çox yazmış, nəticədə özündən sonra mühüm bir monoqrafik əsər yadigar qoymuşdur. İsgəndər bəy səfəvi hökmdarları tarixinə həsr etdiyi öz məşhur əsərini iki variant halında hazırlamışdır. I variant hicri tarix ilə 1025-ci ildə (miladi 1616) tamamlanmış, II variant isə hicri 1038-ci ildə (miladi 1629) bitirilmişdir. Variantların birincisi həcm etibarilə çox böyük olan və 12 məqaləyə bölünən "Müqəddimə"ni və müəllif tərəfindən "Səhifə" adlanan iki cildi əhatə edir. Variantların ikincisi isə yenə "Səhifə" adlanan üç cildi əhatə edir ki, I cilddə 12 məqalə əks olunur, lakin qədim Tehran nüsxəsinə əsasən İrəc Əfşar "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin I məqaləsini sonrakı 2-12-ci məqalələrdən ayırmış və həmin 11 məqalə kitabın ikinci hissəsinin 1099-1116-cı səhifələrində verilmişdir. Birinci məqalə Səfəvilərin Şah Abbasa qədərki nəsil şəcərəsini və ondan əvvəlki 4 səfəvi hökmdarının (I Şah İsmayıl, I Şah Təhmasib, II Şah İsmayıl və Şah Məhəmməd Xudabəndə) tarixçəsini, qalan 11 məqalə isə birinci məqalə kimi müfəssəl olmadan tam yığcam şəkildə Şah Abbasın fərdi xüsusiyyətlərini, habelə quruculuq işlərini və hərbi-siyasi fəaliyyətini əhatə edir. Həmin 11 məqalənin hamısı Şah Abbas ömrünün 38 və 39-cu illərini əhatə edən hicri 1033 (miladi 1624)-cü ildən sonra yazılmışdır. Həmin 11 məqalənin təkcə sərlövhələrinə diqqət yetirmək müəllifin Şah Abbasa olan böyük məhəbbət və ehtiramının inikası kimi diqqətəlayiqdir. İsgəndər bəy onların adlarını bir-bir belə sadalayır və onlara bir neçə səhifə ayırır. İkinci məqalə: O həzrətin (Şah Abbasın) Allah dərgahına diqqət və hədsiz bağlılığının (esteğraq) zikridir;  Üçüncü məqalə: [O həzrətdə] təqdir səhifəsinə uyğun ilahi məhəbbət və biliyin oturuşu (esabat), habelə gördüyü işlərin gözəlliyi haqqında; Dördüncü məqalə: [O həzrətə verilən] sahibqranlıq rütbəsinin ləyaqəti, baş verən təhlükələrin və xoş sonluqla başa çatan səadətli qranların (ulduzların nəhslik və bədbəxtliklərindən qurtulma) zikri;
Beşinci məqalə: [O həzrət tərəfindən] ədalətpərvərliyin, yolların əmniyyətinin və insanların yaşayış şəraitinin yüksəldilməsi barədə; Altıncı məqalə: [O həzrət tərəfindən] ilahi hikmətlərdən olan sərt hökmlərin icrası haqqında; Yeddinci məqalə: [O] həzrətin cahandarlıq tərzi (ayin) və hökmranlıq etmə qaydaları haqqında; Səkkizinci məqalə: O həzrətə xas anlaşılmaz xasiyyəti (bitəəyyoni), dərvişanə xisləti (dərvişnehadi), xudbin olmaması (bitəkəllofi) və onda iki təzadlı xüsusiyyətin mövcudluğu haqqında; Doqquzuncu məqalə: [O həzrətin] xidmətkarların hüquqi haqlarını qoruması və onların mülkiyyətlərinə toxunmamasının zikri; Onuncu məqalə: [O həzrətin] xoş xisləti (şekoftetəbi), onun aləmdəki vəziyyət və ümmət təbəqələri ilə tanışlığı haqqında; On birinci məqalə: O həzrət tərəfindən xeyriyyə təsisatları və imarətlər inşasının zikri; On ikinci məqalə: [O həzrətin] Humayun hakimiyyəti vaxtı baş verən hadisələr, müharibələr və qələbələrin zikri." "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" kitabının I cildini bitirən müəllif II cildi davam etdirməyə başlayır və onun qələmi Şah Abbasın taxta cülusundan başlayaraq onun hakimiyyətinin ilk otuz ilini yazmağa yönəlir (1587-1616-cı illər). III cild isə 1629-cu ilədək davam edir. İsgəndər bəy Münşi mükəmməl savada malik şəxs olmuşdur ki, bunu onun qələmindən çıxan hər cümlə sübut edir. Siyasi hadisələr haqqında nisbətən asan və hamının başa düşəcəyi bir dillə yazmışdır, qalan məsələlər isə (elmi, iqtisadi, dini-ideoloji, diplomatik və s.) olduqca qəliz söz, cümlə və ibarələrlə ifadə olunmuşdur. Kitabı oxuyarkən səfəvi sarayının görkəmli münşisi olan İsgəndər bəy həm də şeri, musiqini, yaşadığı dövrün rəvacda olan elmlərini mükəmməl bilən bir sima kimi nəzəri cəlb edir. İsgəndər bəy Münşinin qələmə aldığı bu məlum mənbənin müxtəlif əlyazma nüsxələri (tam, yaxud hissələrlə) dünyanın bir çox ölkələrindəki kitabxanalarda hifz olunmaqdadır. "Fars ədəbiyyatı" kitabının məlumatına əsasən bilmək olur ki, bir çox məşhur şəhərlərdə (Moskva, Leninqrad, Daşkənd, İstanbul, Edinburq, Kabul, Bağdad, Tehran, Berlin, İrəvan, Lahur, Pəncab, Məşhəd Aliqarx, Qahirə, Mədrəs, Bakı, Tiflis, İsfahan və s.) bu məşhur kitabın müxtəlif nüsxələri vardır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin iki cildini əhatə edən dörd əlyazma nüsxəsi mövcuddur. İsgəndər bəy Münşinin kitabı yazıldığı vaxtdan başlayaraq məşhurlaşmış və dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Əsərin ayrı-ayrı hissələri hələ XIX əsrdə rus şərqşünasları B.Dorn və V.V.Velyaminov-Zernov tərəfindən tərcümə və dərc olunmuşdur. Mənbə tam olaraq 1896-cı ildə İranda Mirzə Şərif adlı şəxs tərəfindən üç cilddən ibarət litoqrafik şəkildə çap olunmuşdur. 1555-1556-cı illərdə əsər tədqiqatçı İrəc Əfşarın redaktəsi ilə iki kitaba sığışdırılaraq üç cild halında çap olundu, az sonra isə həmin nəşr daha iki dəfə /1971, 2003/ Tehranda işıq üzü görmüşdür. 1985-ci ildə İranda Şahrudi "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin daşbasına mətnini bir kitab şəklində ofset üsulu ilə təkrar çap etdi, 1998-ci ildə isə Məhəmməd İsmayıl Rizvani də mənbənin litoqrafik mətni əsas götürülməklə onu üç cilddən ibarət çap etdirdi. "Fars ədəbiyyatı" kitabında verilən məlumata görə "Tarixe-aləmara-ye Abbasi" əsəri hələ 1718-1730-cu illərdə Osmanlı dövlətinin baş vəziri Damad İbrahim paşanın əmrinə görə müdərris Məhəmməd Nəbih Əfəndi tərəfindən osmanlı dilinə tərcümə olunmuşdur. O.Əfəndiyev və N.Musalı həmin tərcümənin əlyazma nüsxəsinin hazırda İstanbulun Topqapı sarayında hifz olunduğunu bildirirlər. Lakin digər bir məlumata görə Türk Tarix Kurumu Kitabxanasında (şifr № Ter./51) mənbənin türk dilinə başqa bir tərcümə variantı da mövcuddur ki, 1944-1945-ci illərdə Əli Gəncəli tərəfindən tərcümə edilmişdir. Mənbənin I cildindəki I Şah Təhmasib dövründə yaşayıb yaradan məşhur xəttatlara həsr olunmuş 7 səhifədən ibarət kiçik bir hissə isə tədqiqatçı O.F.Akimuşkin tərəfindən rus dilinə çevrilmiş və onun yazdığı məqaləyə daxil edilmişdir.28 Mənbənin mətnindən Türkmənistan tarixinə dair iqtibaslar 1938-ci ildə A.A.Romaskeviçin redaktəsi altında rus dilinə tərcümə olunmuşdur. O.Ə.Əfəndiyev "Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə" adlı monoqrafiyasında İsgəndər bəy Münşinin I Şah Təhmasib dövrünün sonundakı qızılbaş əmirlərinə həsr etdiyi cəmi iki səhifəlik bir parçanın rus dilinə tərcüməsini vermişdir. "Tarixealəmaraye-Abbasi" əsəri 1978-ci ildə R.M.Seyvəri tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir. İsgəndər bəy Münşinin kitabının bəzi hissələri 2004-2006-cı illərdə Şahin Fazil tərəfindən tərcümə olunaraq AMEA Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin nəşr etdiyi "Şərq" adlı tərcümə toplusunun 1, 2 və 3-cü saylarında 92 səhifədə çap olunmuşdur. İsgəndər bəyin istifadə etdiyi tarixi qaynaqlar aşağıdakılardır: "Əhsənüt-təvarix", "Tarixe-Əkbəri", "Tarixe-Həbibüsciyər", "Tarixe-Təbəristan", "Tarixe-cəhanara", "Rövzətüs-səfa", "Xülasətül-əxbar", "Zəfərnamə", "Foruhate-Yəmini", "Lübbəttəvarix", "Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn", "Cəngnamə", "Cameye-Abbasi" və s. İsgəndər bəyin mütaliə və məlumat diapazonunun geniş olmasının sübutu üçün aşağıdakı kitabların təkcə adlarını çəkmək kifayətdir: "Qurane-Kərim", "İncil", "Təcrid", "Əxlaqe-Cəlali", "Əxlaqe-Mohseni", "Əxlaqe-Naseri", "Təzkireye-Mir Təqi Kaşi", "Təşrihəl-əflak", "Cameəl-osul", "Cameəl-hekayat", "Çehel hədis", "Haşiyeye-qəvayede-şəhid", "Haşiyeye-şərhe-eşarat", "Haşiyeyetəfsire-Qazi", "Haşiyeye-mətul", "Həblol-mətin", "Zübdətül-osul", "Hədayeqül-salehin", "Haşiyeye-şərhe-moxtəsəre-osul", "Həyəvətül-həyəvan", "Xüləsətül-hesab" "Xolseye-mələkutiyyə", "Şərhüş-şərhe-Çəğmini", "Şərhe-şəfaye-Şeyx Əbu Əli", "ŞərheKoleyni", "Səfvətüs-Səfa", "Suratül-müstəqim", "Rəvaşehesəmaviyyə", "Səbe-Şəddad", "Surətül-əqalim", "Orvətül-Vəsəqi", "Sovərül-əqalim", "Əcayebül-məxluqat", "Fərəc bəd-əş-şeddət", "Kəşkül", "Gülüstan", "Qiyasate-həqqül-yəqin fi hədusül-aləm", "Eynül-həyat fi təfsirül-ayat", "Məxzənül-əsrar", "Əyunəl-məsayel", "Nüzhətül-qülub", "Həft-bənde-Mövlana Həsən Kaşi", "Məsalekülməmalik", "Sidrətül-məntəha", "Haşiye-şərhe moxtəsəre-osule-Mir Damad", "Məşre-qüs-şəmseyn", "Miftahül-fəllah", "DivaneKəmaləddin İsmail", "Divane-Lisanülqeyb Hafiz Şirazi" və s. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsəri artıq çoxdandır ki, bir sıra dünya ölkələri tədqiqatçılarının nəzərini özünə cəlb etmişdir. XX Alimlərdən V.Hins, H.R.Romer, H.Horst, H.Busse, H.Braun, R.Luft, G.Herman, K.Rorborn, M.Mazzoi, S.Şuster, B.Palombiani, E.Qlassen, B.Hofman, H.Müller, E.Eberhard, H.Zirke, iranşünas Avropa müəlliflərindən A.Ləmbton, R.Seyvori, Ç.Melvill,  A.Morten, E.Herziq, J.Oben, J.Kalmar, M.Handa, J.Baqe-Qramon, L.Rabino, M.Zuppe, A.Pimontese, B.Skarçia, V.Flor, R.Mati, M.Dikson, R.Çesni, A.Hyuman, həmçinin rus şərqşünasları İ.Petruşevski, A.Romaskeviç, O.Akimuşkin, N.Mikluxo-Maklay, Türkiyə və İran tədqiqatçılarından F.Sümər, B.Kütükoğlu, F.Kırzıoğlu, H.Fəlsəfi, Ə.Nəvai, İ.Əfşar, Ə.Mənzəvi, E.Eşraqi, İ.Dehqan, Ə.Süheyli-Xansari və başqaları dəfələrlə "Tarixealəmaraye-Abbasi"dən və onun müəllifindən bəhs etmişlər. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərini bir sıra vətən tarixçilərimiz, o cümlədən Ə.Rəhmani, O.Əfəndiyev, M.Heydərov, S.Aşurbəyli, Y.Mahmudov, M.Nemətova, S.Onullahi, Ə.Rəcəbli, Ş.Məmmədova, T.Nəcəfli, X.Qasımov, R.Ağayev, T.Cəfiyev, M.Ağalarov, Fərəh Hüseyn və b. mütəmadi olaraq tədqiqata cəlb etmiş, bu dəyərli kitabı XVI-XVII əsrlər Səfəvi tarixşünaslığının önəmli mənbələrindən ən dəyərlisi hesab etmişlər. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" kitabının mühüm fayda və əhəmiyyəti barədə aşağıdakıları demək olar: XVI-XVII əsrlərdə idari və hərbi təsisatlar, həmçinin maddi və şəri məsələlərin işıqlandırılması; Səfəvilərə qonşu olan bir sıra ölkə xalqlarının (osmanlılar, gürcülər, teymurilərin Hindistanda hakimiyyətdə olan padşahları, Mavərənnəhr türkləri və s.) adət və ənənələrinin təsviri; Başqa kitablarda təsadüf olunmayan tarixi hadisələrin təsviri; Səfəvi dövrünün alimləri, üləmaları, qoşun başçıları, hökumət vəzifədarları, rəssamlar, xəttatlar, şairlər və musiqiçilərlə bağlı məlumatların verilməsi; Dövlət və hərbi aparatda hakimiyyəti illərində bir sıra tayfalar və onların başçıları, həmçinin müxtəlif vəzifələr haqqında geniş məlumatın nəzərə çatdırılması; Dövrümüzdə artıq unudulmuş nadir söz və istilahların işlədilməsi. Kitabın bu faydalı cəhətlərini xatırlatmaqla kifayətlənən İrəc Əfşarın məlumatlarının sayını xeyli artırmaq olar. Məsələn, dövlətin quruluşu və diplomatiyası; bir sıra rəsmi məktubların tam mətninin, yaxud məzmunlarının əks olunması; İsgəndər bəy Münşi tərəfindən geniş işlədilən türk-monqol istilahlarının tez-tez nümunə gətirilməsi; bir sıra vergi və mükəlləfiyyətlər haqqında qiymətli məlumatların verilməsi; əhalinin köçürülmə siyasəti; II Şah İsmayılın vəfatından sonra və Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə başlamasından əvvəl bir neçə ay hakimiyyəti öz əlində saxlamış Pərixan xanımın (I Şah Təhmasibin qızı) olduqca orijinal tərzdə yazılan diplomatik fəaliyyətinin İsgəndər bəy qələmi ilə əks etdirilməsi; dövlətlərarası və tayfalararası ixtilaf və münaqişələrə münasibət; əsərdə hadisələrin məzmunu ilə bağlı 1000 misradan çox şer parçalarının, habelə atalar sözləri və zərbül-məsəllərin verilməsi və s. Əsərin I cildində bir dibaçə (ön söz),52 94 başlıq, 110 yarımbaşlıq, 607 misra şer parçası, II cildində 153 başlıq, 207 yarımbaşlıq, 546 misra şer parçası, III cildində isə bir dibaçə, 88 başlıq, 20 yarımbaşlıq və 280 misra şer parçası vardır. Beləliklə, İsgəndər bəyin əsərində üç dibaçə, 335 başlıq, 337 yarımbaşlıq, 1423 misra müxtəlif şerlərdən nümunələr, habelə bir xatimə (son söz) nəzərə çarpır.  "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"dən başqa, onun yenə də fars dilində yazdığı "Kitabe-tərəssol min münşəate-Xacə İsgəndər bəy Münşi" ("Xacə İsgəndər bəy Münşi tərəfindən yazılan sənədlər kitabı") və "Zeyle-tarixe aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanı işıqlandıran Abbasın tarixinin ardı") kimi daha iki əsəri qələmə alınmışdır.