MIRZƏ MƏHƏMMƏD MEHDI KÖVKƏBI ASTARABADI
Ana səhifə > Şəxsiyyətlər > Mirzə Məhəmməd Mehdi Kövkəbi Astarabadi

Mirzə Məhəmməd Mehdi Kövkəbi Astarabadi



Yaşadığı tarixlər ? - 1759/1760
Vəzifəsi Münşi, miniatürçü rəssam, tarixçi.
1618
02/12/2016

Həyatı və fəaliyyəti

Tam adından da aydın olduğu kimi, Mirzə Məhəmməd Mehdi Kavkabi Astarabadi Astarabad şəhərində doğulub. Atasının adının Məhəmməd Naşir olmasından başqa, ailəsi barədə məlumat yoxdur; eyni zamanda dəqiq doğum tarixini də bilmirik; ehtimal ki, XVII əsrin sonunda dünyaya gəlib. O, ölkənin şimal rayonlarının birində doğulub böyüdüyündən türk (cığatay, yaxud şərqi-türk) dilini mükəmməl bilirdi. Özünün türk qrammatikası və lüğəti («Məbən-əl-Lüğət» (Sözlərin əsası), yaxud «Sanqlax» (Daşlıq sahə) adlanan kitab;nda) haqqında kitabının girişində qeyd edir ki, erkən yaşlarından Mir Əlişir Nəvainin türk poemalarından zövq alır, qəlbində «onların mənasını anlamağa təsviredilməz arzu vardı; bu arzu müəyyən mənada gerçəkləşəndə bütün çətin sözləri toplayıb onlardan lüğət tərtib etməyi qərara aldı». Əgər Nəvainin poemalarından zövq alırdısa, deməli, Mirza Mehdinin, şübhəsiz, yaxşı zövqü vardı, çünki Nəvai öz dövründə (hicri 844-906-cı miladi-1440/41-1500/01- ci illər) türk və fars dillərində (xüsusilə türk dilində) yazan ən məşhur şair idi.  Mirzə Mehdi Nadirlə ilk dəfə nə vaxt rastlaşdığını, yaxud nə vaxt onun xidmətina girdiyini qeyd etmir. O, Astarabadda anadan olduğundan, ehtimal ki, əvvəlcə Astarabad Aşağıbaş qacarlarının başçısı olan Fətəli xanın yanında xidmət edib, ola bilsin, onu Sariyə müşayiət edib, Qacar başçısı 1726-ci ilin yazında orada Təhmasiblə görüşüb; belə olan halda Mirzə Mehdi ilk dəfə Nadirla sonrakı payız Xabuşanda rastlaşa bilərdi, amma bütün bunlar yalnız ehtimaldır. Görünür, Mirza Mehdi 1726-cı ildə, ya da bir qədər sonra dövlət işlərindən başı çıxan bir şəxs kimi Təhmasibin sarayında müəyyən vəzifə tuturdu. Ehtimal ki, o, xidmətinin başlanğıcında şahın rəqəmlərını yazan (şahın mirzəsi) vəzifəsini tuturdu, yaxud şah katibliyinin xəttatı idi, sonralar münşi əl-məmalik, yaxud dövlət katibi (hərfi mənada dövlətin katibi) tituluyla katibliyə başçılıq etdi. 1731-ci ilin yanvarında Nadirin böyük oğlu Rzaqulu ilə Şah Sultan Hüseynin qızlarından biri Fatimə Sultan bəyimin nigah müqaviləsinə ön sözü məhz o tərtib edib. Ancaq Nadir tac qoyandan sonra (8 mart 1736-cı il) Mirzə Mehdi baş tarixçi təyin edildi. Katolikos Abram onu «ağıllı, çəkingən, mehriban, diqqətcil və mərhəmətli kişi» kimi təsvir edir. O, yeni vəzifəsi üçün çox münasib adam idi, çünki əvvəlki vəzifəsində sarayda baş verən bütün vacib hadisələri bilirdi, Nadirin uşaqlıq çağları barədə bizi təfərrüatları öyrənmək imkanına malik olan az qala yeganə şəxs idi. İrandakı Şərqi-Hind şirkətinin öz imtiyazlarını bərpa etmək cəhdləriylə əlaqədar onunla dəfələrlə görüşmüş nümayəndələri Mirzə Mehdini faydalı və namuslu adam hesab edirdilər. Mirzə Mehdi təkcə tarix yazmaqla qalırdı, o eyni zamanda sarayda mirzəlik edir, digər işləri də yerinə yetirirdi. Çoxsaylı xidməti vəzifələrinə baxmayaraq özünün qeyd etdiyi kimi işləməyə vaxt və güc tapırdı. Görünür, Mirzə Mehdi Nadirin öldürülməsindən snra baş verən iğtişaşlar zamanı mərkəzdə olsaydı, qətlə yetirilərdi. Amma xoşbəxtlikdən artıq qeyd edildiyi kimi hələ bir il əvvəl diplomatik missiya ilə İstanbula göndərilmişdi və iğtişaşlar aradan qalxmadan Əfşar dövlətinə qayıtmadı. Mirzə Mehdinin doğum tarixi kimi ölüm tarixi də məlum deyil, onun hicri 1172-ci il, yaxud 1173-cü (miladi 1758/59, yaxud 1759/1760-cı) illərdə yaşadığı bildirən faktlar var. Onu eynilə Mirzə Mehdi adlanan digər iki müasiri (bu vəya digər dərəcədə) olan müəlliflərdən ayırmaq lazımdır. Onlardan biri Həzrəti məhəmmədin peyğəmbərlik əlamətlərinin sehrli cizgiləri, Quranın bəzi aylərinin, hərflərinin sehrli gücü, təsiri barədə elmi əsəi olan “Diyya əl-Uyun”un və Teymurilərin Hindistan yürüşünün qısa tarixi olan, hicri 1142-c ildə (miladi 1729-1730-cu illər) illərdə tərtib edilmiş “Məcmua-i Mehdi Xani”nin müəllifi Əbül-Müfakir Nizamuddin Məhəmməd Hacı Əl-Hüseyn əs-Səfəvidir. Həmin Mehdi xanın atası Mir Mehdi xan idi. Həmin əsərin hicri 114-cü ildə (miladi 1702-1703-cü illər) Heydərabadda köçürülmüş Bodlian surətində də bu qeyd edilib. Şübhə yoxdur ki, həmin Mirzə Mehdi çox yaşlı idi. Digər Mehdi xan (onun birinci adı Məhəmməd idi) Təbrizə anadan olmuşdu, bir qədər təəccüblüdür ki, o da astarabadlı adaşı kimi. Fars dilindən türkcənin lüğətlə birgə qrammatikasını tərtib edib. Amma onun əsəri Azərbaycanda və İranın digər yerlərinə istifadə olunan türk danışıq dilini əhatə edir; onun həin əsəri hicri təqvimi ilə 1198-ci ildən (miladi 1783-cü il) sonra yazdığı da məlumdu. Buna görə də o, “Sanqlax”ın və “Tarixi-Nadiri”nin müəlliflərindən xeyli cavandır.

"Sanqlax" və "Məbən əl-lüğət" əsərləri

Mirzə Mehdi xan “Məbən əl-lüğət” (“Sözlərin əsası”) və “Sənglax” (“Daşlıq”) adlı əsərlərini ömrünün sonlarında, təxminən 1760-cı ildə bitirmişdir. A.M.Şebakın göstərdiyinə görə, cığatay dilinin qrammatik oçerki olan (“Məbən əl-lüğət”) cığatayca-farsca lüğət olan “Sənglax”a giriş kimi yazılmışdır. “Məbən əl-lüğət”in tam adı “Sərfü nəhvi-lüğəti-cığatayi”dir. Qrammatik oçerk də, lüğət də başlıca olaraq böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin əsərləri əsasında tərtib edilmişdir. “Məbən əl-lüğət”in müqəddiməsində müəllif Nəvainin on iki poetik, on nəsr əsərinin adını çəkmiş, sonra isə bunların əsasında qrammatik oçerk yazmışdır.

Mirzə Mehdi xanın “İnşa” əsəri

Mirzə Mehdi xanın “İnşa” əsəri əfşarlar dövrünün ən məşhur nəsr nümunəsi, Azərbaycanın, İranın, bir sıra qonşu ölkələrin tarixinə dair dəyərli sənədlər toplusudur. Qeyd edildiyi kimi, M.M.Astrabadi bir sıra tarixi hadisələrin, diplomatik missiyaların müqavilələrinin imzalanmasının, rəsmi dövlət sənədlərinin tərtibinin bilavasitə iştirakçısı olmuşdur. Buna görə də bu əsər dövrün tarixinə dair ciddi mənbə hesab edilir. Müəllif buraya daha əvvəliki dövrlərə aid sənədlər, məktublar da daxil etmişdir. Məsələn, Əmir Teymurun (1336-1405) Osmanlı imperatoru İldırım Bayəzidə (1389-1402), Babur şahın (1483-1530) Seyid Məhəmməd Nurbəxşə, I Təhmasibin (1524-1576) Osmanlı imperatoru I Sultan Süleymana (1520-1566) və başqalarına məktubları bu sıradan-dır. Topluda Səfəvi  hökmdarlarından Sultan Hüseynə (1694-1722) və II Təhmasibə (1722-1732) dair əsərlər də var. Lakin sənədlərin, məktubların çoxu Nadir şah Əfşar dövrünə aiddir. Tarixi və coğrafi əsərləri əhatə edən farsdilli əlyazmalar kataloqunda bu sənədlərin bölgüsü aşağıdakı kimi aparılıb: ilk növbədə topludakı materiallar dövlət və şəxsi sənəd və məktublara ayrılır, dövlət sənədləri öz növbəsində rəsmi və diplomatik məktublara bölünür. Rəsmi sənədlər bunlardır: Əyanların təyinatına dair Şah Sultan Hüseynin verdiyi rəqəmlər (fərmanlar); II Şah Təhmasibin rəqəmləri; Nadir şahın rəqəmləri; Nadirlə Osmanlı dövləti arasında imzalanmış sülhnamə (sülh müqaviləsi); Fəthnamə (qələbə barədə yazılı məlumat); Mirzə Mehdi xanın vəqfnaməsi; Nadir şahın İbrahim xanı əfv etməsi barədə məktubu; Nadir şahın İranın ayrı-ayrı vilayət hakimlərinə göndərdiyi məktubları; Nadir şahın Hindistanın fəthindən sonra Rzaqulu Mirzəyə yazdığı məktubu; Mirzə Mehdi xanın Bağdad alimlərinə məktubu və s. Diplomatik məktublar (Nadir şahın) aşağıdakı kimi təsnifləndirilir: Moğol imperatoru Məhəmməd şaha məktub; Osmanlı imperatoruna məktub; Rus imperatriçəsinə məktub; Nadirin Əfqan şaha məktubu və s. Şəxsi məktubları Mirzə Mehdi xan dostlarına və rəsmi adamlara göndərmişdir. Qeyd edək ki, daha əvvəlki dövrlərdə də Azərbaycan və İranda məktub və sənədlər məcmuələrdə toplanırdı. Ədəbiyyat tariximizdə görkəmli şair, rəssam və alim Sadiq bəy Əfşarın (1533-1610) cığatayca və farsca məktublardan ibarət münşəatı məlumdur. Şairin Təbriz Mərkəzi Kitabxanasında saxlanan külliyyatında bu əsərin adı “Münşəati-türki və farsi ki, be müləmməat məşhur əst” (“Müləmməat kimi məşhur olan türkcə və farsca münşəat”) kimi təqdim olunur. Qeyd etmək istərdik ki, müsəlman Şərqi ölkələrində münşəat (məktub, sənədlər) bədii bir janr olmuşdur və məsələn, Məhəmməd Füzulinin Osmanlı dövlətinin yüksək vəzifəli məmuru Nişançı Paşaya yazdığı, “Şikayətnamə” adı ilə məşhur olan məktubu bədii əsər, nəsr nümunəsi kimi oxunmuşdur və oxunmaqdadır. Münşəatlar, məktub və sənədlər toplusu katiblər tərəfindən köçürülər və ən müxtəlif oxucular üçün maraq doğuran sənət nümunəsi kimi yayılardı. Müxtəlif Şərq əlyazmaları kitabxanalarında məktub və sənəd topluları-münşəatların əlyazma nüsxələri saxlanmaqdadır. Orta əsr nəsrinin digər nümunələri kimi, məktublar, sənədlər səsli-daxili qafiyəli nəsrlə, Şərq poetikasının bədii ifadə vasitələrindən geniş istifadə edilməklə yazılardı ki, bu da onların müasir oxucu tərəfindən oxunub başa düşülməsinə çətinlik törədir. Klassik ədəbiyyatda “münşiyanə üslub” ifadəsi var. “İnşa” məktub və sənədlər, bunlardan tərtib olunmuş kitab, “münşi” – katib, yazıçı deməkdir. “Münşiya-nə üslub” dedikdə klassik Şərq bəlağət sənətindən bəhrələnən, müxtəlif bədiiyyat vasitələrindən geniş istifadə edilən məktub və əsərlərin dili başa düşülür. S.Əfşarın məktublarında da poetik fiqurlardan geniş istifadə edildiyini görürük. Şairin dostlarından birinə yazdığı məktubunda belə bir yer var: “...yəni ol bir gülşənin sərvnazları və ol bir aşiyanənin şəhbazları və ol bir dumanın şəmi-ənvarları və ol bir sağərnin rahi-ruhpərvərləri filanlar bu kəminəlarni til qələmin və qələm tilin rəncə qılub bir neçə kəlmə birlə sərəfraz qılmışlar”. Bu mətn parçasının əvvəlində tərsi poetik fiqurundan (ritmik-sintaktik parallelizm) istifadə edildiyini görürük. Təkrar edilən həmcins ifadələrin əvvəlində gələn “ol bir” ifadəsi klassik poetika baxımından təkrir, dilçilik baxımından leksik anaforadır. Burada əks bədiyyat vasitəsindən (sözlərin düzümündə tərsinə inversiya) də istifadə edilmişdir: “til qələmin və qələm tilin”. Məktublarda “səhra-səhra səna töhfəsi və tağ-tağ dua hədiyyəsi” kimi mübaliğəli təşbihlərin işlədildiyini, “müdriki-idrak” kimi ifadələrdə isə iştiqaq sənətindən (eyni mənşəli sözlərin müxtəlif variantlarda işlədilməsi) istifadəni də görürük. Mirzə Mehdi xanın “İnşa”sında toplanmış farsca məktub və sənədlərdə də poetik fiqurlar-dan geniş istifadə edilmişdir. Mətnlərdə yüksək bədii üslub ilkin nəzərə çarpan cəhətlərdəndir. Məsələn, saraya sadiq şəxsin məvacibinin artırılmasına dair sənəddə həmin adam haqqında “düzlük və sədaqət rayihəsi ilə burnumuzu həmişə qıcıqlandıran dövlət xəzinəsinin başçısı Mirzə Məhəmməd” sözləri işlənmişdir. Möhrdarlıq (dövlət sənədlərini möhürləməklə məşğul olan şəxsin vəzifəsi) verilməsinə dair sənəddə oxuyuruq: “...Süleyman möhürünün dünya-nı fəth etmiş bəxt barmağımıza keçirildiyi gündən özümüzə borc bildik ki, möhür-möhür sədaqət izlərini canının boynundan asmış və bu əbədi dövlətə qul-luq etməyin naxışını itaət ürəyinə vurdurmuş köhnə bəndələrdən hər birinə xüsusi ətalar bağışlamaqla onlara başucalığı gətirək və şahın inayətinə layiq gö-rək”. III Şah İsmayılın adından Məhəmməd Həsən xan Qacara (1714-1787) göndərilmiş məktubda deyilir: “Həqiqətən də, bu ərizə böyük bir ordu idi ki, onun bir dəstəsi xatirələr ölkəsini qəm-qüssə qaranlığından çıxartdı və bu məktub bir yazı idi ki, onun sıralanmış sətirləri kədər tozunu qəlbin iqlimindən süpürüb atdı”. Mirzə Mehdi xanın Mirzə Tufana yazdığı məktubda aşağıdakı təşbihlərlə dolu poetik ifadələr var: “Qərinələrin qəsidələri, ayların qəzəlləri, gecə-gündüzlərin məsnəviləri, fəsillərin rübailəri və zamanın bəhri-təvili həyatın səhifələrində yazılmaq imkanına malik olduqca, seçilmiş beytin və yaranmış divanın, yəni xoşbəxt və dəyərli vücudun taleyin ağ kağızında və dövrlərin məcmuəsində varlığı yenilməz qalsın!”. Burada fikrini bədii tərzdə ifadə etmək istəyən müəllif surətlər yaradarkən klassik poeziyanın janrlarının adından istifadə etmişdir. Ümumiyyətlə, orta əsrlərin epistolyar irsinin, rəsmi sənədlərinin dili bilavasitə klassik ədəbiyyatla bağlı idi. Əlbəttə ki, bu sənədlərdəki ifadələrin həddindən artıq bəlağətli olması, cümlələrin uzunluğu müasir oxucunun başa düşməsi üçün çətinlik törədir. Hələ XIX əsrdə milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadə “Tənqid risaləsi” adlı məqaləsində həmin dövrün görkəmli alimi Rzaqulu xan Hidayətin “Rövzətüs-səfayi-Nasiriyyə” əsərini oxucunu əsas mətləbdən yayındıran belə bir üslubda yazıldığına görə tənqid etmişdi. Lakin fikrimizcə, XVIII əsrdə bu üslub hələ əhəmiyyətini tam itirməmişdi və belə yazmaq üçün Mirzə Mehdi xan kimi yüksək savada və istedada malik olmaq lazım idi. “İnşa”ya daxil edilmiş sənədlər içərisində Nadir şahın məktubları Azərbaycan və İranın tarixinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Nadir şahın dövlət başçısı, diplomat, sərkərdə kimi fəaliyyəti gözlərimiz önündə canlanır. Bu mətnlərdə Nadir şah özünün türklüyünü dərk edən bir hökmdar kimi çıxış edir. Bu, onun qonşu türk dövlətlərinin – Osmanlı və Moğol imperatorluqlarının hakimlərinə müraciətlərində özünü daha qabarıq göstərir. Nadir şah bu sənədlərdə hakimiyyətinin qanuniliyini sübut etmək üçün Səfəvilərin davamçısı olduğunu iddia edir, 1736-cı ildə Muğan qurultayında şah seçildiyini xatırladır. I Sultan Səlim – I Şah İsmayıl dövründəki müharibələri, ixtilafçılıq siyasətini tənqid, türk, islam birliyini təbliğ edir.  Bir məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdik: “İnşa”ya daxil edilmiş sənədlər münşilik sənətinə yiyələnəcək şəxslərin bundan nümunə kimi istifa-də etməsi üçün də nəzərdə tutulubmuş. Bəzi vərəqlərin kənarlarında təsiri artırmaq məqsədi ilə iqtibas gətirmək üçün müxtəlif hədislərin köçürülməsi bir daha bu fikrimizi sübut edir.

“Tarixi-Nadiri”

Mirzə Mehdi xan Astarabadi tərəfindən yazılmış çox məşhur olan rəsmi tarixdir. Nadirin mükəmməl məlumata malik olan müasirlərinin qələmə aldığı hadisələr və onun bütün həyatını əhatə edən yeganə ətraflı əsərdir. Əhatə edən yeganə ətraflı əsərdir. Əsərdə çoxsaylı səfərlərin və digər vacib hadisələrin ətraflı təsviri var; əsərdə müəyyən istisnalarla digər mənbələrdə də təsdiq olunan həddən artıq çox təfərrüatlar var. Buna görə də həmin əsərin Nadirin həyat və fəaliyyətinin tədqiq edilib öyrənilməsi zamanı əsaslanmaq lazım gələn ən düzgün mənbə olduğunu ..qeyd etsək, heç də şişirtməyə yol vermərik. Buna baxmayaraq, kitab qüsurlardan da xali deyil. Rəsmi tarixçi kimi, Mirzə Mehdi həqiqətən baş verən hadisələri olduğu kimi düzgün yox, ağasının təqdim olunmasını istədiyi kimi yazırdı; o, tənqidçi yox, mədhiyyəçi idi, buna görə də təsadüfi deyil ki, əsərdə bir çox şişirdilmiş iddialar və həqiqətin təhrifi var; bundan başqa, bəzi vacib hadisələrin üzərindən tamam keçilib. Şübhəsiz ki, bu əsərin yazıldığı şərait səbəbindən orada Nadirin xarakteri haqqında kifayət qədar məlumat verilmir, həm də esər. Nadirin dini baxışlarının, əslində, necə olduğunu aydrnlaşdırmır. Amma Mirza Mehdi Nadirin donanmasının yaradılması, inkişafı və istismarı barədə, demək olar, heç nə yazmır, bu da, çətin ki, onun ağasından qorxmasının neticəsi olsun; bu maraqlı məsələyə niyə toxunmadığının səbəbi məlum deyil. Nəhayət, onun Nadirin bir sıra səfərləriylə bağlı məlumatları qeyri-müəyyənliklərlə, müəyyən hallarda açıq-aşkar coğrafi yanlışlıqlarla təhrif edilib ki, bu da həmin səfərlərin (məsələn, 1732-ci ilin dekabrında Nadirin Kirmanşahdan Duz Hürmətliyə və oradan Bağdad tərəfə marşrutunun təsviri) tədqiqini olduqca çətinləşdirir; bu çatışmazlıqların doğurduğu çətinlikləri yer adlarının çoxsaylı səhvləri daha da artırır, Təbriz və Bombey litoqrafik nəşrlərisə bu çatışmazlıqlarla çətinlikləri artırır. Təəssüf ki, «Tarixi-Nadiri»nin səliqəylə redaktə olunmuş və yaxşı çap olunmuş mətni yoxdur. Mirzə Mehdi bu əsəri 1747-ci ildə İstanbuldan qayıdandan sonra bitirib; o, ölkədə olmadığı müddətdə Nadir öldürülmüşdü, buna görə də, nəhayət, qorxu-hürküsüz yaza bilərdi. Əserin son səhifələrində o, Rzaqulunun kor edilməsindən sonra Nadirin xasiyyətində və hərəkətlərində baş verən dəhşətli dəyişiklikləri (həmin vaxtadək bunu xatırlatmamışdı) çox gözəl təsvir edir. Təəssüf ki, o, kitabında düzəlişlər aparmayıb, görünür, tamamilə «Sanqlax»ın tərtibiylə məşğul imiş. Bəzən dəbdəbəli ifadələrdən həddən artıq istifadə etməsinə (xüsusilə hər il keçirilən Novruz bayramını təsvir edəndə), Nadiri və onun ordusunu təsvir edən zaman tez-tez təkrar edilən darıxdırıcı bənzətmələrə baxmayaraq, Mirzə Mehdinin «Tarixi-Nadiri»dəki üslubu xoşagələndir. Müəllifin söz ehtiyatı böyükdür, onun tərəfindən çoxlu monqol və türk-monqol hərbi ifadələrinin istifadə edilməsini qeyd etmək də maraqlıdır, bu da həmin ifadələrin Mirzə Mehdinin zamanında İranda hələ də işlədildiyindən xəbər verir. O eyni zamanda dəfələrlə gürcü dilinə məxsus ifadələr işlədir. Şübhəsiz ki, o, gözəl linqvist idi, türk, fars və ərəb dillərini bilirdi.  «Tarixi-Nadiri» mövzusunu yekunlaşdırmazdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, əsər ser Vilyam Cones Frenc tərəfindən tərcümə edilib. İlk baxışdan Conesi onun tərcüməsini korlayan çoxsaylı adların təhrifinə, eyni zamanda əksər Məhəmmədi (hicri) tarixlərinin həddən artıq qeyri-dəqiq tərcüməsinə görə ciddi tənqid etmək olar. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, «Tarixi-Nadiri»ni Cones məcburiyyət qarşısında tərcümə etmişdi, bunu istəmirdi, üstəlik də o, İranla tanış deyildi. Bütün bunlara görə, həmin vaxt İranın dəqiq xəritəsi çəkilməmişdi ki, ona isnad etsin, kitabların sayı isə çox məhdud idi. Hətta bu gün, indi mövcud olan bütün imkanlarla «Tarixi Nadiri»ni tamamilə səhvsiz tərcümə etmək çətindir, bunun əsas səbəbi bəzi mövcud adların indi müəyyənləşdirilməsinin çətinliyidir. Tarixlərə gəlincə, Conesin dövründə Vüstenfeldin cədvəli kimi hicridən miladiyə keçid cədvəli yox idi. O, 1773-cü ildə fransız dilinə çevirdiyi əsərin ingilis dilində qısaldılmış versiyasını nəşr etdirdi; elə həmin il də T.S.Qadebuş Conesin fransızcaya tərcüməsindən almancaya tərcüməni Qreyfsvaldda nəşr etdirdi, sonralar isə şahzadə David (sonuncu gürcü çarı XII Georginin oğlu) onu gürcü diline çevirdi. Mirzə Mehdinin Nadir şah haqqında ikinci əsəri «Durra-yi-Nadira» müəllifin savadını göstərsə də, eyni zamanda zövqünün pis olduğunu üzə çıxarır. əsər Vəssaf tərəfindən hicri IV əsrdə yaradılmış çox çətin üslubda yazılıb. Mətn mürəkkəb ərəb sözləriylə o qədər yüklənib ki, hətta yüksək savada malik olan farslar da onu çətinliklə başa düşürlər; bunun Nadir kimi savadlı olmayan bir adamı necə maraqlandırmadığı anlaşılmazdır. Əgər Mirzə Mehdinin ifadəsincə desək, o, bu kitabda özünün boşboğazlığı və quruluğu ilə qızğın atın sərbəst yerişinə (tauşan) imkan verir: «Tarixi-Nadiri»də müəllif hər il keçirilən Novruz bayramının təsvirindən başqa, atın. Mərhəmətlə ram edin «Durra-yi-Nadira»də elə bir şey yoxdur ki, "Tarixi-Nadiri"də tapmaq mümkün olmasın,' amma onu «Tarixi-Nadiri»dəki coğrafi adları və tarixləri yoxlamaq üçün istifadə etmək olar. Həmin əsərin nə vaxtsa Avropa dillərinə tərcümə ediləcəyi tamamilə ağlasığmazdır, bu, əbəs yerə vaxt və qüvvə sərf etmək olardı. Yuxarıda söz açdığımız Rzaqulu Mirzənin nikah müqaviləsinin giriş hissəsi «Durra-yi-Nadira» da var, rəsmi bioqrafiyasında yoxdur. Mirzə Mehdinin. əlyazmalarının müəyyən nümunələri var. Məlumdur ki, o, Nadirin Rzaquluya Kərnaldakı qələbələrini xəbər verən məktubunu qələmə alıb; ola bilsin, Nadirin Fars bəylərbəyi Məhəmmədəli xana məktubunun planı da onun qələminə məxsusdur və heç bir şübhə yoxdur ki, Nadirin Dehlidə Məhəmməd şahı imzalamağa məcbur etdiyi əsas müqaviləni də o tərtib edib. Hicri 1285-ci (miladi 1868-1869-cu illər) Tehranda nəşr olunmuş «Münşaati-Mehdi»də Mirza Mehdinin yazdığı bəzi digər məktublar da var.