Mirxond (tam adı — Məhəmməd ibn Хond-şah ibn Mahmud) (1433, Bəlx— 1498, Herat) — İranlı tarixçi, Teymurilər sarayında saray tarixşünaslığı məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biridir.

Həyatı

Mirxondun həyatı ilə bağlı məlumatlar onun tarixi əsərinin ön söz hissəsindən öyrənirik.  Onun atası Bürhanəddin Buxarada yaşayan məşhud seyidlərin nəslidən olub. Atası sonradan Buxaradan Bəlxə köçmüş və ömürünün qalan hissəsini orada keçirtmişdi. Mirxond 1433-cü ildə (h.837-ci ildə)  məhz Bəlx şəhərində dünyaya gəlmişdi. Mirxond ömrünün bir hissəsini də Teymuri Sultan Hüseyn Bayqaranın sarayında-Heratda keçirmişdir. O, dövrün məşhur vəziri və şairi, bir çox ədiblərini, tarixçilərini, o cümlədən də Mirxond və onun nəvəsi Xondəmir kimi şəxsləri himayə edən Əlişir Nəvainin yaxın əhatəsinə daxil olur. Nəvainin təklifi ilə Mirxond genişhəcmli ümumdünya tarixi tərtibi üzərində işləməyə başlamışdı. Bu əsər "Rövzət əs-səfa fi sirat əl-ənbiya və-l-mülük və-l-xüləfa" (Peyğəmbərlər, kralların və xəlifələrinə həyatı ilə bağlı paklıq bağı). Bu məqsədlə o ömrünün yarısını mütaliəyə və tarixi kitablarının tədqiqinə həsr etmişdi. Bu iş üçün münasib şərait vardı. Mirxond müxtəlif ədəbiyyatlardan və onun üçün mənbə rolu oynayan müasirlərinin əsərlərindən istifadə etmək imkanına malik idi. Mirxond 1498-ci ildə (h.903-cü ildə) Heratda vəfat etmişdi. Onun əsəri başa çatdırlmamış qalmışdı və nəvəsi Xondəmir tərəfindən tam olaraq başa çatdırılmışdır. Görünür ki, əsərin 7-ci cildinin böyük hissəsini Xondəmir yazmış və maraqlıdır ki, əsərin digər cildlərini də redaktə etmişdir.   

Mirxondun "Ümumdünya tarixi" əsəri

Kitab ön sözdən (müqəddimədən). 7 cilddən və coğrafi məzmunlu nəticədən (xatimədən) ibarətdir, bəzi vaxtlarda əsər 8 cild kimi də nəşr edilir. İlk 6 cild kompilyativ xarakter daşıyır, 7-ci cild müəllifin şahidi olduğu dövrün hadisələrinə həsr edilib bu səbəbdən də daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsər nəfis şəkildə "rəngarəng" dildə yazılmışdır. Əyləncəli və ibrətamiz hekayələri də özündə ehtiva edir ki, bu da o dövrün ədəbi üslubu ilə bağlıdır. Əsərin müqəddiməsində avtobioqrafik məlumatlar verilmişdir. Müəllif əsərində istifadə etdiyi məbələrin müəllifləri barədə məlumat verir ki, onlardan 15-i ərəb, 25-i isə iranlı idi. Müəllif Məhəmməd peyğəmbərin tərcümeyi-halını yazan Məhəmməd ibn İshaqın əsərinin də adını çəkmişdir. Sadaladığı müəlliflərin ardınca yazır ki, "sadalananlardan savayı öz dövrünün elminin mühafizəçisi olan bir çox başqaları da vardı"  Mirxondun kitabında adətən mənbəyə istinad göstərilməmişdir. Bu səbəbdən də sadaladığı kitabları əldə edib etmədiyi barədə dəqiq məlumat vermək mümkün deyil. Gətirilən sitatlardan bəziləri bizə gəlib çatmayan kitablardan olduğuna görə əsərin kompilyativ xarakter daşımasına baxmayaraq böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

1-ci cild - Dünyanın yaranmasından bəhs edir və Sasani İmperiyasının süqutuna (VII əsrə) qədər ki hadisələrin təsvirini özündə əks etdirir.  

2-ci cild - Əsərin bu cildi Məhəmməd Peyğəmbərin meydana çıxmasından 4-cü xəlifə Hz.Əli (ə)-ın dövrünə qədərki hadisələrin təsvirin əhatə edir. 

3-cü cild - Bu cilddə imamların, Əməvi və Abbasi xəlifələrinin dövrü barədə məlumat verilir.  

4-cü cild - Teymurilər dövrün qədər bir çox Asiya sülalələri barədə məlumat verir.  

5-ci cild - Çingiz xan və onun varisləri barədə məlumat verilir. 

6-cı cild - Teymur və 1468-cı ildə (h.873) Sultan Əbu Səidin vəfatına qədər olan xələflərinə həsr edilib. 

7-ci cild - Bu cilddə 1457-ci ildən 1521-ci ilə qədər baş verən hadisələr ətraflı şəkildə təsvir edilmişdir. (faktiki olaraq 1510-cu ilə qədər). Əslində bu cilddə Sultan Hüseyn Bayqara ailəsinin hakimiyyətə gəlişi və 1504-cü ildə ölümü ilə tənəzzülünün tarixini də ehtiva etməklə monoqrafiyanı başa çatdırır. Əsərin bu cildi artıq qeyd etdiyimiz kimi tarixçinin nəvəsi Xondəmir tərəfindən əlavələrlə 1521-ci ilə qədər çatdırılmışdır. 7-ci cildin mətnini "Həbib əs-siyər" əsərinin 3-cü cildin 4-cü cüzü ilə (Şeybani xanın, daha sonra da onun nəslindən olanların sonuncu Teymurilər və Səfəvilərlə 1523-1524-cü ilə qədər davam edən mübarizəsi) müqayisə etdikdə bəzi əhəmiyyətsiz, bəzi başlıqlardakı redaksiya xülasələri nəzərə alsaq əsərin bu hissəsinin tamamilə Xondəmir tərəfindən yazılması fikri ilə razılaşmaq olar. Əsərin "Xatimə" hissəsini redaktəsi də məhz ona aiddir - "qəribəliklər və möcüzələr haqqında" coğrafi əlavə əsərin Tehran və Bombey nəşrlərinin litoqrafik nəşrinə daxil edilməmiş və ona əlyazma şəklində nadir hallarda rast gəlinir. Bunların bəziləri 8-ci cild qismində təqdim olunur. Mirxondun əsərinin davamını yazan İranlı tarixçi və yazıçı Rzaqulu xan Hidayət olmuşdur (1871-ci ildə vəfat edib). Əsərin 8, 9 və 10-cu cildləri onun tərəfindən yazılaraq hdisələrin təsviri Nəsirəddin şah Qacar dövrünə qədər çatdırılmışdır. 

Əsərinin əhəmiyyəti

Mirxondun əsəri Şərq ölkələrində böyük nüfuz qazanmışdı. Dünya kitabxanalarında onun əsərinin kifayət qədər çoxlu sayda əlyazma nüsxələri qorunub saxlanılmışdır. Əsər şərqdə tam şəkildə bir neçə dəfə litoqrafik üsulla dərc edilmişdir. Avropada isə əsərin iri həcmli olması ilə əlaqədar ayrı-ayı hissələri (xüsusilə də sülalələrlə bağlı hissələri) dərc edilmişdir. Avropa dillərinə onun əsəri Mirxond tarixi kimi tərcümə edilmişdir. Avropada Mirxond tarixi uzun müddət Şərq tarixi üzrə əsas mənbə rolu oynamışdır. Mənbələrin daha da əlçatan olması ilə əlaqədar hazırda əsərin əvvəlki əhəmiyyəti bir qədər azalmışdır. 

Aşağıda Avropada Mirxond tarixi adı ilə tanınan Rövzətüs-səfa əsəri əsasında edilən nəşrlərin siyahısı verilib: 
— Historia priorum regum Persarum, post firmatum in regno Islamismum Pers. et Lat. cum notis geographicis et litterariis. Auct. M. Jenisch. Viennse, 1782.
— Memoires sur diverses antiquites de la Perse, et sur les medailles des rois de la dynastie des Sassanides, suivis de Thistoire de cette dynastie, trad, du persan de Mirchond. Silvestre de Sacy. Paris, 1793.
— Historia Samanidarum, Pers. et Lat. F. Wilken. Gottingen. 1808.
— Notice de I'histoire universelle de Mirchond, suivie de I'histoire de la dynastie des Ismaeliens de Perse extrait du meme ouvrage, en persan et en frangais, par M. A. Jourdain. Paris, 1812.
— Mirchondi historia Taheridarum, Pers. et Lat. E. Mitscherlich. Gottingen, 1814; Berlin, 1819.
— Mirchondi historia Ghuridarum, regiae, Persia Indiseque atque Carachitajorum imperatorum Tatarise, Pers. et Lat., ed. et annotavit Dr. B. Mitscherlich.
Frankfort, 1818; The Peshdadians and Early Kings of Persia, with the Introduction. David Shea. London, 1832.
— Historia Ghasnavidarum, Pers. et Lat., annotationibus historicis illustravit. F. Wilken.Berlin, 1832.
— Greschichte der Sultane aus dem Geschleohte Bujeh, Pers. und Deutsch. F. Wilken. Berlin, 1835.
— Erlauterung und Erganzung einiger Stellen der von Mirchond verfassten Geschichte des Stammes Buweih durch Franz von Erdmann. Kasan, 1836.
— Historia Seldschukidarum, Persice. Dr. J. A.Vullers, Giessen, 1837.
— Historia Seldschukidarum, translated into German. Vullers. Giessen, 1838.
— Vie de Djenghiz Khan, Texte Persan. M. Am. Jaubert. Paris, 1841.
— Histoire des Sultans de Kharezm, Texte. Defremery. Paris, 1842.
— Histoire des Samanides, Texte et Traduction. Defremery. Paris, 1845.
— History of the Atabeks of Syria and Persia from Mirkhond. H. Morley. London, 1850.
— Histoire des Soultans Ghourides, Texte et Trad. Defremery. Paris, 1843. (Journal Asiatique.)
— Sur le Kiptchak et les Chirwanchahs. Journal Asiatique, iv. serie, tome xvii.
— Besides these, some extracts will be found in the Notices et Extraits, vol. vii., 1799, by Langles ; in Wilken's Auctarium ad Chrestomathiam-, Leipsic, 1805 ; in the Appendix to Stewart's " Catalogue ;" in Extraits des MSS. ; in Sur les Origines Busses, by Hammer-Purgstall, St. Petersburg, 1825 ; in Dorn's History of the Afghans, London, 1829 ; and in the Mem. de I' Acad. Imp. de St. Pitersbourg, tome iii., by M. Charmoy.