7266
26/03/2017 Bakı kəndləri ilə bağlı ümumi tanışlıq üçün yol yoldaşım Emil Cəbrayılovla ilk olaraq Novxanı kəndinə səfər etməyi planlaşdırdıq. Daha sonra həmin gün üçün nəzərdə tutmasaq da qonşu Fatmayı kəndinə də səfər etdik. Səfərimiz olduqca maraqlı keçdi. Hər iki kənd müxtəlif dövrlərə aid tarixi və təbiət abidələri ilə zəngindir. Xüsusilə də Novxanı kəndi. İlk səfər olaraq Novxanını seçməyimizin bir neçə səbəbi var idi. İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, bu kənd tariximizə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məhəmmədəli Rəsulzadə, Şıxəli Qurbanov kimi dövlət xadimlərini, Mixaylo (Mehdi Hüseynzadə) kimi Sovet İttifaqı qəhrəmanını, Əzim Əzimzadə, Oqtay Sadıxzadə kimi rəssamları və dövlətimizə fəaliyyəti ilə fayda verən bir çox başqa şəxsiyyətləri də yetişdirmişdir. İkincisi, bu kəndin tarixi memarlıq abidələrinin bu günkü vəziyyəti və onlara qarşı göstərilən biganə münasibət bizi çox düşündürür. Ən azından bir tədbir görə bilməsək də bu məsələni işıqlandırıb azacıq da olsa problemin ictimailəşdirilərək həllini tapmasına töhfə verməyə çalışmaq istəyirdik. Bu məqsədlə mart ayının 23-də səhər saat 9:30-da Novxanıda Həmzə məscidinin yanınıda görüşüb kəndlə tanışlığa başlamağı qərarlaşdırdıq. Novxanı kəndində aşağıdakı abidələrlə tanış olmağı qarşımıza məqsəd qoymuşduq:
3 məscid: Şah Sultan Hüseyn məscidi (XVII əsr); Hacı Səfəralı məscidi (XIX əsr); Həmzə məscidi (1994-1996-cü illər); 1 sərdabə: Axund Əbil sərdabəsi (XIX əsr); 1 tarixi qəsəbə: Orta əsrlərə aid Siyan şəhər tipli böyük qəsəbə (IX-XVI əsrlər); 1 tarixi hamam: Hacı Səfəralı hamamı (1907-ci il); 4 memorial abidə: Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin abidəsi və doğulduğu ev; Mehdi Hüseynzadə abidəsi; 1941-1945-ci ildə Böyük Vətən müharibəsində həlak olanların şərəfinə abidə; 1 təbiət abidəsi: Siyanşor gölü və 1 qəbirstanlıq.
Novxanı kəndinə getmək üçün Azadlıq metrosundan hərəkət edən 123 saylı marşrutdan istifadə etdik. Həmin gün hava səfər üçün çox əlverişli idi. Çox yüngül meh əsirdi. Buludlu olsa da yağmursuz bir hava idi. Qərarlaşdırdığımız kimi Novxanıda Kərbəlayi Adil İmaməli oğlu tərəfindən 1994-1996-cı illərdə inşa edilmiş Həmzə məscidinin qarşısında görüşdük. Məscid sonuncu dəfə 2004-2008-ci illərdə restavrasiya edilib. Baxımlı və olduqca səliqəli bir məsciddir. Sadəcə divarların bəzi küncləri və günbəzin alt hissəsində üzlük nəm çəkdiyinə görə tökülürdü. Ötən əsrin sonlarında tikilmiş məscidi ziyarət etdikdən sonra yolumuza Mehdi Hüseynzadə küçəsi ilə davam edib əsasən tədbirdən tədbirə ziyarət etdiyimiz Məhəmməd Əmin Rəsulzadə abidəsinə baş çəkdik. Parkın yaxınlığında məktəb yerləşdiyinə görə əvvəlcə çox sevindik. Lakin sonra parka atılan zibillərin əsasən məktəb tərəfdə cəm olduğunu görəndə bir qədər təəssüfləndik. Bir qədər parkda dincəldikdən sonra yolumuzu kəndin qəbirstanlığından saldıq. Qəbir daşlarında diqqətimi çəkən ilk məqam qəbir daşı üzərində Dərbənddə “Qırxlar qəbirstanlığında bir qəbir daşı üzərində gördüyüm kimi çala olması idi. Dərbənddə bu çala oval formasında idi. Novxanıda isə dördkünc formada qazılmış, bəzilərinin içərisinə səməni qoyulmuş, bəzilərinə də düyü tökülmüşdü. Novxanıda təmtəraqlı qəbir üstü abidələri ailə məzarlığı formasında çox gördük. Xüsusilə üzərində iki minarəli məscid formasında abidə inşa edilmiş qəbir abidəsi diqqəti cəlb edirdi. Bundan savayı sərdabə və çardaq kimi tikilən abidələr də vardı. İnsanların peşələrinin qəbir daşları üzərində həkk edilməsinə bir çox yerlərdə təsadüf etmişik. Novxanıda buna bir qədər fərqli formada təsadüf etdik. Sovet dövründə sürücü işləyən bir şəxsin məzarının üzərində yük maşınının daşdan düzəldilmiş kiçik maketi qoyulmuşdu. Bayram ərəfəsində getdiyimizə görə sahib çıxılan hər bir qəbir üzərində səməni qoyulması da nəzərimizdən qaçmadı. XIX əsrə aid Axund Əbilin sərdabəsi qəbirstanlığın aşağı başında idi. Novxanı qəbirstanlığında qəbirlərlə əhatə olunmuş bu sərdaba memarlıq baxımından gözəl tikinti obyektlərindən biridir. Başqa sərdabələrdən fərqli olaraq kürsü üzərində tikilib. Giriş hissəsi qabağa çıxmış kəsişən tacla nəzəri cəlb edir və hətta sərdabənin tarixini qoruyub. Səkkiz bucaqlı piramida şəkilli günbəzlə tamamlanır. Abşeronda səkkiz bucaqlı çadıra bənzər günbəzlə tamamlanmış sərdaba nadir tapıntıdır. Sərdabə memarlıq kompozisiya baxımından da qeyri-adi görünür. Sərdabə təxminən 1850-1870-ci illərdə tikilib. Orada kəndin axundu Axund Əbil dəfn olunub. Sərdabəni ziyarət etdikdən sonra kəndin aşağısına yəni Şah Sultan Hüseyn məscidi və köhnə hamam tərəfə düşməzdən əvvəl Hacı Səfəralı məscidini ziyarət etmək istədik. Məsciddə təmir bərpa işləri getdiyinə görə içərisinə daxil ola bilmədik və sadəcə məscidin həyətinə daxil olub məscidə tamaşa etdik. "Səfəralı” məscidi 1865-ci ildə usta Ağa Məhəmməd Qulu oğlu tərəfindən inşa edilib. Onun ilkin inşası həcmcə kiçik bir təkyədən ibarət idi. 1882-ci ildə isə həmin tikilinin yanında daha bir təkyə inşa olunur. Buraya eyvan və namaz zalı əlavə edilir, təkyənin şimal divarından dama qalxmaq üçün daş pilləkən də tikilir. Əsrin əvvəlində (1904) Novxanı kəndinin sakini Hacı Səfəralı dövlətlənir və qərara gəlir ki, məscidi yenisi ilə əvəz etsin. O, təkyələrə bitişik yeni bir ibadət zalı inşa etdirir. Məscidin qərb tərəfində sahənin uzunluğu boyunca birmərtəbəli mədrəsə də tikdirir. Sonra bütün ərazi hündür divarla əhatə olunur və həyətə daxil olmaq üçün darvaza qoyulur. Məscid ərazisinin şimal tərəfi memarlıq şərtlərinə cavab verməyən kənd meydançasına çıxır, qərb tərəfi dar küçəyə baxır, cənub tərəfi qonşu sahə ilə həmsərhəddir və şərq tərəfi isə yeni tikililərə açılırdı. Məscidin tikiliş üslubu yeni tikililərə qətiyyən mane olmur, hətta memarlıq baxımından kənd evləri ilə bir vəhdət təşkil edirdi. Qeyd etmək olar ki, ilk və sonralar tikilmiş məscid arasında memarlıq fərqi çox azdır. Digər məscidlərdən fərqli olaraq namaz zalının planlaşdırılmasında sütunların yerləşdirilməsi bərabər şəkildə həll olunub. Bu da namaz zalının geniş görünməsi üçündür. Pəncərələrin ətrafındaki qabarıq çərçivələr namaz zalının divarlarına xüsusi yumşaqlıq verir. Günbəzin aşağı hissəsini nəzərə almasaq, zalın mərkəzinin ətrafı kəsişən tağlarla əhatə olunub. Sütunların dörd tərəfi kəsişən tağlardan ibarətdir. Hacı Səfəralı vəfat etdikdən sonra məscidin həyətində dəfn olunub. Sonralar onun qəbri vəsiyyəti əsasında Kərbəla şəhərinə köçürülüb. Azərbaycan üzrə Moskvadan məscidlərin yenidən açılışına icazə alınan ilk 2 məsciddən biri Hacı Səfəralı məscidi oldu. İcazə gələn vaxta qədər məscidin təmir bərpa işləri əsasən başa çatmışdı. 1988-ci ildə Hacı Əliövsət Əlimədət oğlu verdiyi azanla 60 illik fasilədən sonra dindarları bərpa olunmuş məscidə namaza dəvət etdi. Məsciddə aparılan bərpa işləri yeni mühəndis ixtirarları tətbiq etməyi tələb edirdi. Divarlar aralanmış, dam örtüyü yararsız halda idi. Adi üsulla onları bərpa etmək mümkün deyildi. Respublikanın tarixi abidələrinə nəzarət edən təşkilatlar təmir-bərpa işlərinə ciddi nəzarət edirdilər. Məscidin, mədrəsənin 1908-ci ildəki görüntüsü tam şəkildə saxlanılıb. Divarlardan qopmuş qədim daşlar öz yerinə qaytarılıb. 1994-ci ildə Hacı Azər Novruzovun vəsaiti hesabına məscidin cənub tərəfində minarə tikildi. Mürəkkəb obyektin inşaasına Hacı Azər Türkiyədən mütəxəssislər cəlb edib. Minarənin arxitekturası mövcud məscidə uyğunlaşdırıldı. 17 ildən sonra, 2005-ci ildə Hacı Vəli Nağıyevin rəhbərliyi ilə məsciddə yenidən tikinti-bərpa işləri başlanır. 1865-ci və 1882-ci illərdə inşa edilmiş iki kiçik otaq yeni tikilmiş zalın divarları ilə əhatə olunur. Yeni zaldaki günbəz əvvəlkinə uyğun, məscidin proporsiyalarını saxlamaq şərti ilə inşa olunub. İkinci minarə məscid kompleksini möhtəşəm edib. Məscidin, mədrəsənin divarlarına Abşeronun memarlıq ənənələrinə uyğun daş örtükləri ilə üzlük çəkilib. Məscidin ərazisi abadlaşdırılıb, dindarlara lazım olan bütün texniki məsələlər yüksək səviyyədə həll olunub. 2007-ci ildə yenidənqurma işləri başa çatdırılıb. Bu gün Səfəralı məscid kompleksi memarlıq baxımından Abşeronda ən yaraşıqlı dini ocaqlardan biridir. Məscidi ziyarət etdikdən sonra Əsgər Abuzərov küçəsi ilə hərəkət etdik və bu küçənin Məhəmməd Əmin Rəsulzadə küçəsi ilə kəsişməsində yerləşən ilk Cümhuriyyətimizin qurucularından biri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin doğulduğa evə nişan verən löhvə (Şəkil 1-Şəkil 2) gördük. Xəritədə bu ərazi Cümhuriyyət liderinin ev muzeyi kimi qeyd olunub. Amma biz maraqlananda məlum oldu ki, bura uşaq bağçasıdır. Bayram günü olduğuna görə də işləmirdi. Bu səbəbdən də içərisinə daxil ola bilmədik. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə küçəsi ilə Masazır gölünə tərəf hərəkət etdik əsas yola - İlqar Abdullayev prospektinə çıxdıq. Prospektlə Saray kəndinə tərəf bir qədər hərəkət edib yanacaq doldurma məntəqəsinə çatmadan sağa - kəndin aşağısına doğru dönürük. Yol qırağından yuxarıya doğru baxanda asanlıqla nəzərə çarpan Şah Sultan Hüseyn məscidi görünür. Yaşlı nəsil xəbər verir ki, hələ 60-70 il bundan əvvəl "Şah Sultan Hüseyn” məscidinin ətrafında qədim qəbirstanlığın da əlamətləri görünürdü. Nə bu qədim qəbirstanlıqdan əsər əlamət var, nə də məscidin əvvəlki görünüşündən. Məscid yaxınlığından axıb Masazır gölünə qovuşan kəndin kanalizasiyasının yaratdığı rütubət, baxımsızlıq məscidin bir hissəsinin çökməsinə, bir hissəsinin də uçulacaq vəziyyətə gəlməsinə səbəb olub. Sözlərimi çəkdiyimiz şəkillər (1-2-3-4-5) də sübut edir. Hazırda məscidin vəziyyətinə daha yaxından baxası olsaq. Bu barədə də “şəkillər bizim əvəzimizə danışar” deyə düşünürəm. Hər halda unutmayaq ki, biz bəzən regionlardakı abidələrin dağınıq vəziyyətdə olduğunu ictimailəşdirməyə çalışırıqsa bəs az qala gözümüzə girən, burnumuzun dibində olan abidələrimiz vəziyyəti ilə niyə maraqlanmırıq? Axı bu abidələr bizim keçmişimizdir. Onları qorunub saxlamaq isə bizim o keçmişimizə bəslədiyimiz “hörmət”, “diqqət” və “qayğı”nın bariz nümunəsidir. Şah Sultan Hüseyn Məscidi kimi acınacaqlı vəziyyətdə olan bir digər abidə isə məscidin yaxınlığında yerləşən Hacı Səfəralı hamamıdır. Tikintisi 1907-ci ildə başa çatan bu tarixi hamam Kənd sakini Hacı Gülağa Nağıyevin dediklərinə görə hamam üç nəfərin şərikli pulu ilə tikilib. Məscidi inşa etdirən Hacı Səfəralı şəriklərilə Həzrəti Abbası özlərinə dördüncü şərik seçiblər. Hamamdan gələn gəlirin 25% Həzrəti Abbasın payına ayırılıb, məscidin axunduna təhvil verilib və xeyriyyə işlərinə sərf edilib. Bu ənənə hamam kolxozun balansına veriləndən sonra pozulub. Ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarında kəndə qazın verilməsinin kəskin surətdə azalması üzündən hamam bağlanıb. Hamamda geniş giriş zalı və tualet, əhalinin sayına uyğun soyunub-geyinmə bölməsi nəzərdə tutulub. Soyunub-geyinmə otağı ilə çimmə zalının arasındakı kamera istiliyi rejimdə saxlamağa xidmət edirdi. Kvadrat şəkilli, arkalı çimmə zalı soyuq və isti su kameralarından ibarət olan hissəylə əlaqəli idi. Suqızdırma otağı başqa hamamlardakindan fərqli olaraq genişliyi ilə seçilir. Hamamı su ilə təchiz edən quyu da burada yerləşdirilib. Təəssüf ki bu abidə də baxımsız bir vəziyyətdədir (şəkil 1-2-3). Tarixi hamamla tanış olduqdan sonra səfərimizi davam etdirib II Dünya müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimiz şərəfinə qoyulan xatirə abidəsini ziyarət etdik. Bu abidə də “vaxtınız olsa məni də yadlarına salın” deyə fəryad edirdi. Bu abidə Hacı Səfəralı məscidinin yaxınlığında yerləşir. Diqqətimizdən yayındığına görə Mehdi Hüseynzadə parkına doğru getmək üçün məscid tərəfə yenidən qayıtmalı olanda gördük. Bu “park”dan fərqli olaraq Mehdi Hüseynzadənin adını daşıyan və onun abidəsini hifz edən park daha səliqəli idi. Novxanı bələdiyyəsi yaxınlığında yerləşən bu parkda bir qədər dincələndən sonra Siyanşor gölününün cənub-şərqinə doğru yol aldıq. Siyanşor gölünün səfər etdiyimiz hissəsi "Binəqədi Oil Company” şirkətinə məxsus ərazi idi. Ərazidə neft çıxarıldığına görə bir vaxtlar tarixi qəsəbənin izləri aşkar olunan ərazidən demək olar ki, əsər əlamət belə yox idi. Sadəcə gölə ən yaxın təpələrdə bəzi küp qırıqlarının olması qismən də olsa burada bir vaxtlar yaşayış olmasına dəlalət edirdi (Şəkil 1-2-3-4-5). 09:30 radələrində başlayan Novxanı səfərimizi demək olar ki, 13:30 radələrində başa vurub Siyanşordan Fatmayı kəndinə doğru yol aldıq.
Müəllif: Elnur Nəciyev
Novxanı barədə məlumatları əldə etmək üçün http://novxanililar.narod.ru saytına istinad etmişik.
Şəkillərə ümumi formada nəzər salmaq üçün bura klikləyin: Novxanı albomu